Posty

Czerstwe powietrze czy czerstwy biegacz?

CZERSTWY Współcześnie słowo czerstwy ma według internetowego Słownika języka polskiego PWN dwa znaczenia. Pierwsze z nich odnosi się do pieczywa (nieświeże), a drugie do ciała, człowieka, w określeniu jego siły fizycznej. Okazuje się, że czerstwy mogło znaczyć coś jeszcze. Czy kiedyś mogliśmy powiedzieć: „jakże czerstwo po deszczu!”? Sprawdźmy, jak hasło notowane jest w słownikach historycznych i słowniku etymologicznym. Franciszek Sławski leksemowi czerstwy przypisuje znaczenia nieświeży, twardy; krzepki , które obowiązywały już od XVI wieku. Czerstwy to także rześki albo dziarski . Jako pochodzenie Sławski wskazuje podobieństwo do czeskiego čerstvy , co oznacza szybki, rześki . Etymolog upatruje także podobieństwa w rosyjskim i ukraińskim čerstvyj , które kolejno oznaczało czerstwy (chleb), nieczuły oraz krzepki i twardy. Widać zatem, że znaczenia te zostały głównie przeniesione z tych języków. Nowy dykcjonarz notuje leksem w formie czasownika, rzeczownika i przymiotnik...
Prześlij komentarz
Czytaj więcej

Szanowny Panie, proszę o przesłanie kredensu!

KREDENS W Słowniku etymologicznym języka polskiego Franciszka Sławskiego hasło kredens ma kilka znaczeń. Pierwsze z nich jest tożsame ze współczesnym rozumieniem kredensu jako mebla, szafy, w której przechowujemy naczynia. Drugie znaczenie – przestarzałe, jak zaznacza Sławski, określa mianem kredensu samą zastawę stołową, a dalej całym pomieszczeniem, w którym trzyma się naczynia. Jeszcze inne znacznie wskazuje na czas użycia już w XVI wieku, a chodzi o list wierzytelny, polecający, potwierdzający wiarygodność, pełnomocnictwo [1] . W dalszej kolejności Sławski podaje, że kredens jest także określeniem czynności i mówi o byciu kredencarzem, podczaszym. Pierwotnie znaczenie to, łączone było z próbowaniem napojów, kosztowaniem. Jeszcze inne znaczenie precyzuje kredens do naczynia. Według Sławskiego kredens wywodzi się z języka włoskiego (wł. credenza ), a zapożyczone zostało w XV wieku i oznaczało: wiarę, zaufanie; kosztowanie, próbowanie napojów, pokarmów; miejsce przechow...
Prześlij komentarz
Czytaj więcej

Oprawca - urzędnik czy hycel?

Czy słowo oprawca zawsze oznaczało coś negatywnego? Internetowy Słownik języka polskiego PWN jednoznacznie definiuje termin oprawcy jako   tego, kto torturuje lub morduje kogoś z czyjegoś polecenia [1] . Pejoratywny wydźwięk oprawcy wydaje nam się zupełnie naturalny, ale czy zawsze tak było? Co niosło za sobą znaczenie tego słowa wcześniej? OPRAWCA Leksem można odnaleźć już w słowniku Trotza, choć znaczenia nie są jednoznaczne. W języku polskim autor Nowego dykcjonarza podaje przykłady użycia: oprawca złapał złodzieja oraz z namowy oprawcy to uczynił [2] . W języku francuskim podane są zgoła odmienne tłumaczenia, np. autor, głownia (blaster) [3] . Mimo że hasła podane są oddzielnie, można by rozumieć to jako autora broni (tej konkretnej), pojawia się także łucznik [4] , czyli wykonawca czynności. Sytuacja nie wydaje się rozstrzygnięta. Zobaczmy zatem, jak leksem kształtował się w późniejszym czasie, i co powiedzą nam na ten temat słowniki. W Słowniku ...
Prześlij komentarz
Czytaj więcej

Co bielizna ma do futra?

Czym właściwie była i jest bielizna? Co łączy wcześniejsze i dzisiejsze rozumienie leksemu? A może znaczenia bielizny zmieniły się zupełnie? BIELIZNA Franciszek Sławski w Słowniku etymologicznym języka polskiego stwierdza, że słowo to pojawiło się mniej więcej w XVI – XV wieku. Jako pierwsze znaczenie podaje: futro, szuba z wiewiórek, popielic [1] . Wydaje się to zadziwiające, gdyż dzisiejsze rozumienie słowa bielizna jest zgoła odmienne. Internetowy słownik PWN podaje dwa znaczenia: 1. Odzież spodnia, 2.  wyroby z tkaniny, zwykle białej, używane do potrzeb domowych [2] . Punkty styczne w obu definicjach, to narzucający się kolor biały. Popielice przywodzą na myśl kolor popielaty, biały, siny. Tę cechę wymienia także Sławski, ale jako pierwotne znaczenie. Autor Słownika etymologicznego języka polskiego zamieszcza także możliwe i powszechne rozumienie jako: płócienne spodnie i pościelowe odzienie [3] . Sławski wskazuje także na rosyjską belizne i czeską belizne , k...
Prześlij komentarz
Czytaj więcej

Czy kiedyś impreza też oznaczała zabawę?

Impreza Skąd wzięło się dzisiejsze słowo impreza ? Czy od zawsze miało związek z zabawą? Prześledźmy, jak zmieniło się znaczenie leksemu. Słownik etymologiczny języka polskiego Franciszka Sławskiego podaje, że impreza to „przedsięwzięcie, np. urządzanie zabawy, widowiska” [1] . Według Sławskiego wyraz ten notowany jest od XVIII wieku. Powiązane jest także z ukraińskim wyrazem impreza oraz z włoskim impresa i łacińskim imprendere , co oznacza przedsięwziąć coś. Widać zatem, że impreza ma przede wszystkim znaczenie rozpoczynania czegoś, podejmowania się czegoś, niekoniecznie zaś związane jest to dzisiejszym rozumieniem. Impreza notowana jest już w słowniku Trotza; występuje jedno tłumaczenie jako „zamysł”, a następnie przytoczony jest przykład: „wkroczył w szkodliwe przeciw ojczyźnie imprezy” [2] . Widać zatem, że hasło jest jednoznaczne. Słownik polszczyzny XVI wieku , a także Słownik staropolski nie notują tego hasła, co potwierdzałby tezę Sławskiego, że impreza p...
Prześlij komentarz
Czytaj więcej

Płeć piękna

Czy wyrażenie płeć piękna zawsze mogło oznaczać kobietę? Nie tylko. Andrzej Jan Bańkowski wskazuje, że etymologicznie słowo to w prasłowiańszczyźnie oznaczało „ciało ludzkie i okrywającą ją skórę” [1] . Stąd też wcześniejsze rozumienie wyrazu płeć łączone było najczęściej z cerą na twarzy. Prześledźmy zatem, jak notują to słowniki. PŁEĆ Hasło odnaleźć można w słowniku Trotza, który podaje trzy znaczenia [2] . Pierwsze z nich mówi o płci miękkiej , drugie o pani płci niewieściej , trzecie natomiast dotyczy znaczenia w odniesieniu do skóry (najczęściej skóry na twarzy). Trotz podaje przykłady: brodawki gładką oszpecają płeć , płeć jego jako krew z mlekiem: piękną na twarzy ma płeć . Widać, że płeć odnosi się tu zarówno do dzisiejszego rozumienia tego słowa jako rozróżnieniu organizmów, a także do wcześniejszego użycia słowa. W przykładach Trotza nie ma jeszcze dokładnie skreślonej definicji słowa, jak podaje dzisiejszy Słownik Języka Polskiego PWN: płeć   «zespół właści...
Prześlij komentarz
Czytaj więcej

Czas kobiet

Na przestrzeni wieków wyrazy kształtowały się i zmieniały, dostosowując się do zwyczajów, przemian społecznych i historycznych. Na blogu postaram się przedstawić co ciekawsze diachroniczne zmiany językowe dotyczące wyrazów związanych ze społeczeństwem. Na podstawie wybranych przeze mnie słowników pokażę historyczne przemiany słów, a także postaram się znaleźć odpowiedź, jak zmieniało się użycie i postrzeganie wyrazów przez naszych przodków. KOBIETA [1] Z doby słowników średniopolskich wyraz ten pojawia się w słowniku Michaiła Abrahama Trotza [2] .   Nowy dykcyonarz z roku 1764 notuje hasło kobieta i podaje tłumaczenie jako kobieta przeznaczona do zamążpójścia [3] . Przy haśle nie ma tłumaczenia polskiego. Słownik polszczyzny XVI wieku pod redakcją Marii Renaty Mayenowej notuje hasło kobieta zdecydowanie negatywnie: Pogardliwie lub lekceważąco o osobie płci żeńskiej . Natomiast w drugim znaczeniu znajdziemy: O prowadzącej rozwiązły tryb życia [4] . Tu także pojawia si...
Prześlij komentarz
Czytaj więcej