Płeć piękna

Czy wyrażenie płeć piękna zawsze mogło oznaczać kobietę? Nie tylko. Andrzej Jan Bańkowski wskazuje, że etymologicznie słowo to w prasłowiańszczyźnie oznaczało „ciało ludzkie i okrywającą ją skórę”[1]. Stąd też wcześniejsze rozumienie wyrazu płeć łączone było najczęściej z cerą na twarzy. Prześledźmy zatem, jak notują to słowniki.

PŁEĆ

Hasło odnaleźć można w słowniku Trotza, który podaje trzy znaczenia[2]. Pierwsze z nich mówi o płci miękkiej, drugie o pani płci niewieściej, trzecie natomiast dotyczy znaczenia w odniesieniu do skóry (najczęściej skóry na twarzy). Trotz podaje przykłady: brodawki gładką oszpecają płeć, płeć jego jako krew z mlekiem: piękną na twarzy ma płeć. Widać, że płeć odnosi się tu zarówno do dzisiejszego rozumienia tego słowa jako rozróżnieniu organizmów, a także do wcześniejszego użycia słowa. W przykładach Trotza nie ma jeszcze dokładnie skreślonej definicji słowa, jak podaje dzisiejszy Słownik Języka Polskiego PWN:

płeć «zespół właściwości charakteryzujących organizmy osobników męskich i żeńskich i przeciwstawiających je sobie wzajemnie; też zbiorowo: osobnicy o tych samych właściwościach»[3]

Ciekawy jest także wydźwięk słowa płeć, zestawienie przykładów. Płeć łączona jest z wyrazami takimi, jak: miękka, niewieścia, słabsza, podlejsza.

Słownik polszczyzny XVI wieku w pierwszym znaczeniu słowa podaje dość szczegółowy opis, przypominający współczesne rozumienie leksemu płeć. Następnie podaje charakterystyczne połączenia: płeć gorąca, gruba, subtilna[4]. W słowniku podane jest również znaczenie płci w odniesieniu do rodzaju ludzkiego, najczęściej w kontekście religijnym. Hasło występuje także w połączeniu z zaimkiem nieokreślonym w znaczeniu wszyscy ludzie, ktokolwiek z ludzi albo nikt. Podobnie jak u Trotza pojawiają się także połączenia z przymiotnikami typu: miękka, niepotężna, ułomna. Natomiast drugie znaczenie przedstawia płeć jako powierzchnię całego ciała, skóra (przede wszystkim twarzy) oraz jej wygląd, kolor itp.; cera[5]. W słowniku podane są także charakterystyczne połączenia typu: biała, czarna, gładka, chropowata szara.

W Słowniku staropolskim pierwszym znaczeniem jest ciało, drugim stworzenie człowiecze, istota, natomiast w trzecim – skóra. Widać zatem, że nie występuje tu w ogóle współczesne rozumienie leksemu.

W słowniku Lindego nacisk położony jest na aspekt ludzkości, człowieczeństwa oraz ciała. Wśród licznych przykładów Linde podaje na przykład: Płeć twarzy, farba, cera, skórka na twarzy albo Słońce mi twarz opaliło i płeć moję zepsuło[6].

Natomiast u Doroszewskiego pierwsze znaczenie leksemu płeć jest tożsame ze współczesnym. Dodatkowo autor słownika podaje, że wyrażenie płeć piękna jest używana żartobliwie: płeć piękna, słaba, nadobna[7]. Zaznacza także dawniejsze znaczenie płci jako skóry.

Jak widać, płeć miała trzy znaczenia, które formowały się na przestrzeni wieków. Dawne znaczenie płci zawierało w sobie pierwiastek różnicujący w postaci dodawanych przymiotników określających kobiety jako istoty słabe i blade oraz podkreślające siłę mężczyzn. Dalej, na podstawie przedstawionych przykładów, widać, że leksem zawężał swoje znaczenie. Znaczenie płci w zrozumieniu skóry zostało wyeliminowane, a sam wyraz stała się podstawą dla zróżnicowania cech osobowych. Pozwoliło to na ukształtowanie się współczesnego rozumienia leksemu płeć.





[1] A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000.
[2] W języku polskim.
[3] http://sjp.pwn.pl/slowniki/p%C5%82e%C4%87.html, dostęp: 03.05.2017 r.
[4] Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. M.R. Mayenowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1976, s. 404.
[5] Tamże, s. 406.
[6] Linde S.B., Słownik języka polskiego,  Lwów 1855, s. 151.
[7] [7] Doroszewski W., Słownik języka polskiego, Warszawa 1964, s. 502. 

Komentarze

Prześlij komentarz

Popularne posty z tego bloga

Czerstwe powietrze czy czerstwy biegacz?

CZERSTWY Współcześnie słowo czerstwy ma według internetowego Słownika języka polskiego PWN dwa znaczenia. Pierwsze z nich odnosi się do pieczywa (nieświeże), a drugie do ciała, człowieka, w określeniu jego siły fizycznej. Okazuje się, że czerstwy mogło znaczyć coś jeszcze. Czy kiedyś mogliśmy powiedzieć: „jakże czerstwo po deszczu!”? Sprawdźmy, jak hasło notowane jest w słownikach historycznych i słowniku etymologicznym. Franciszek Sławski leksemowi czerstwy przypisuje znaczenia nieświeży, twardy; krzepki , które obowiązywały już od XVI wieku. Czerstwy to także rześki albo dziarski . Jako pochodzenie Sławski wskazuje podobieństwo do czeskiego čerstvy , co oznacza szybki, rześki . Etymolog upatruje także podobieństwa w rosyjskim i ukraińskim čerstvyj , które kolejno oznaczało czerstwy (chleb), nieczuły oraz krzepki i twardy. Widać zatem, że znaczenia te zostały głównie przeniesione z tych języków. Nowy dykcjonarz notuje leksem w formie czasownika, rzeczownika i przymiotnik...
Czytaj więcej

Czy kiedyś impreza też oznaczała zabawę?

Impreza Skąd wzięło się dzisiejsze słowo impreza ? Czy od zawsze miało związek z zabawą? Prześledźmy, jak zmieniło się znaczenie leksemu. Słownik etymologiczny języka polskiego Franciszka Sławskiego podaje, że impreza to „przedsięwzięcie, np. urządzanie zabawy, widowiska” [1] . Według Sławskiego wyraz ten notowany jest od XVIII wieku. Powiązane jest także z ukraińskim wyrazem impreza oraz z włoskim impresa i łacińskim imprendere , co oznacza przedsięwziąć coś. Widać zatem, że impreza ma przede wszystkim znaczenie rozpoczynania czegoś, podejmowania się czegoś, niekoniecznie zaś związane jest to dzisiejszym rozumieniem. Impreza notowana jest już w słowniku Trotza; występuje jedno tłumaczenie jako „zamysł”, a następnie przytoczony jest przykład: „wkroczył w szkodliwe przeciw ojczyźnie imprezy” [2] . Widać zatem, że hasło jest jednoznaczne. Słownik polszczyzny XVI wieku , a także Słownik staropolski nie notują tego hasła, co potwierdzałby tezę Sławskiego, że impreza p...
Czytaj więcej

Oprawca - urzędnik czy hycel?

Czy słowo oprawca zawsze oznaczało coś negatywnego? Internetowy Słownik języka polskiego PWN jednoznacznie definiuje termin oprawcy jako   tego, kto torturuje lub morduje kogoś z czyjegoś polecenia [1] . Pejoratywny wydźwięk oprawcy wydaje nam się zupełnie naturalny, ale czy zawsze tak było? Co niosło za sobą znaczenie tego słowa wcześniej? OPRAWCA Leksem można odnaleźć już w słowniku Trotza, choć znaczenia nie są jednoznaczne. W języku polskim autor Nowego dykcjonarza podaje przykłady użycia: oprawca złapał złodzieja oraz z namowy oprawcy to uczynił [2] . W języku francuskim podane są zgoła odmienne tłumaczenia, np. autor, głownia (blaster) [3] . Mimo że hasła podane są oddzielnie, można by rozumieć to jako autora broni (tej konkretnej), pojawia się także łucznik [4] , czyli wykonawca czynności. Sytuacja nie wydaje się rozstrzygnięta. Zobaczmy zatem, jak leksem kształtował się w późniejszym czasie, i co powiedzą nam na ten temat słowniki. W Słowniku ...
Czytaj więcej