Czerstwe powietrze czy czerstwy biegacz?

CZERSTWY

Współcześnie słowo czerstwy ma według internetowego Słownika języka polskiego PWN dwa znaczenia. Pierwsze z nich odnosi się do pieczywa (nieświeże), a drugie do ciała, człowieka, w określeniu jego siły fizycznej. Okazuje się, że czerstwy mogło znaczyć coś jeszcze. Czy kiedyś mogliśmy powiedzieć: „jakże czerstwo po deszczu!”? Sprawdźmy, jak hasło notowane jest w słownikach historycznych i słowniku etymologicznym.

Franciszek Sławski leksemowi czerstwy przypisuje znaczenia nieświeży, twardy; krzepki, które obowiązywały już od XVI wieku. Czerstwy to także rześki albo dziarski. Jako pochodzenie Sławski wskazuje podobieństwo do czeskiego čerstvy, co oznacza szybki, rześki. Etymolog upatruje także podobieństwa w rosyjskim i ukraińskim čerstvyj, które kolejno oznaczało czerstwy (chleb), nieczuły oraz krzepki i twardy. Widać zatem, że znaczenia te zostały głównie przeniesione z tych języków.
Nowy dykcjonarz notuje leksem w formie czasownika, rzeczownika i przymiotnika. Trotz dla wszystkich trzech stosuje ten sam przykład: czerstwego ci życzę zdrowia; czerstwy na zdrowiu i rozumie człowiek, a także podaje formy synonimiczne: żywy i rzeźwy[1].

Leksem pojawia się także w Słowniku polszczyzny XVI i przypisane są mu inne przymiotniki takie, jak: dziarski, rześki, rzeźwy, żywy, świeży oraz szybki. W słowniku podane są także charakterystyczne połączenia: czerstwe ciało, bieg, dusza, dworzanin. Widać, że tutaj leksem głównie odnosi się do krzepkości, wielkości, siły fizycznej, tężyzny. Choć widać także znaczenie szybkości.

Natomiast Linde wychodzi od czasownika czerstwić, co znaczy: oczerstwić, uczerstwić, zezerstwić, krzepić, pokrzepiać, rzeźwić, czerstwym czynić, czerstwości udzielać, posilać[2]. Linde pokazuje więcej znaczeń leksemu, niż mieliśmy do tej pory w słownikach, choć wszystkie się ze sobą łączą. Niespotykane dotąd znaczenie posilać nawiązuje do wspominanej już krzepkości. By stać się silnym, należy się odpowiednio posilać. Ciekawe jest to, że sam leksem nosi w sobie tak dwoiste znaczenie. Czerstwość chleba, na którą też wskazuje Linde jest cechą negatywną słabą, a przeciwstawiona jest tężyźnie i sile.

W Słowniku warszawskim leksem czerstwy jest odniesiony do owej siły, ale także pojawiają się określenia takie, jak: kwitnący czy jary. W drugim znaczeniu znaczenie skupione jest wokół cechy suchości, jałowości. Trzecie znaczenie zaś odnosi się bezpośrednio do przykładu i mówi o czerstwej wodzie, czyli świeżej wodzie. Tu widać mechanizm zupełnego odwrócenia; dotychczas czerstwy oznaczało nieświeży.

Natomiast Doroszewski podaje dwa główne znaczenia, które odnoszą się do współczesnych znaczeń. W przykładach zaznacza także możliwość występowania czerstwego mroźnego powietrza, ale podkreśla, że jest to znacznie przenośne.

Leksem nie zmienił swojego znaczenia tak znacznie, jednak po prześledzeniu notacji w słownikach widać jaką drogę przeszedł, by ostatecznie uformować się do obecnej formy.



[1] Trotz M.A., Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, Lipsk, 1764, s. 183.
[2] Linde S.B., Słownik języka polskiego,  Lwów 1855, s. 366.

Komentarze

Prześlij komentarz

Popularne posty z tego bloga

Czy kiedyś impreza też oznaczała zabawę?

Impreza Skąd wzięło się dzisiejsze słowo impreza ? Czy od zawsze miało związek z zabawą? Prześledźmy, jak zmieniło się znaczenie leksemu. Słownik etymologiczny języka polskiego Franciszka Sławskiego podaje, że impreza to „przedsięwzięcie, np. urządzanie zabawy, widowiska” [1] . Według Sławskiego wyraz ten notowany jest od XVIII wieku. Powiązane jest także z ukraińskim wyrazem impreza oraz z włoskim impresa i łacińskim imprendere , co oznacza przedsięwziąć coś. Widać zatem, że impreza ma przede wszystkim znaczenie rozpoczynania czegoś, podejmowania się czegoś, niekoniecznie zaś związane jest to dzisiejszym rozumieniem. Impreza notowana jest już w słowniku Trotza; występuje jedno tłumaczenie jako „zamysł”, a następnie przytoczony jest przykład: „wkroczył w szkodliwe przeciw ojczyźnie imprezy” [2] . Widać zatem, że hasło jest jednoznaczne. Słownik polszczyzny XVI wieku , a także Słownik staropolski nie notują tego hasła, co potwierdzałby tezę Sławskiego, że impreza p...
Czytaj więcej

Oprawca - urzędnik czy hycel?

Czy słowo oprawca zawsze oznaczało coś negatywnego? Internetowy Słownik języka polskiego PWN jednoznacznie definiuje termin oprawcy jako   tego, kto torturuje lub morduje kogoś z czyjegoś polecenia [1] . Pejoratywny wydźwięk oprawcy wydaje nam się zupełnie naturalny, ale czy zawsze tak było? Co niosło za sobą znaczenie tego słowa wcześniej? OPRAWCA Leksem można odnaleźć już w słowniku Trotza, choć znaczenia nie są jednoznaczne. W języku polskim autor Nowego dykcjonarza podaje przykłady użycia: oprawca złapał złodzieja oraz z namowy oprawcy to uczynił [2] . W języku francuskim podane są zgoła odmienne tłumaczenia, np. autor, głownia (blaster) [3] . Mimo że hasła podane są oddzielnie, można by rozumieć to jako autora broni (tej konkretnej), pojawia się także łucznik [4] , czyli wykonawca czynności. Sytuacja nie wydaje się rozstrzygnięta. Zobaczmy zatem, jak leksem kształtował się w późniejszym czasie, i co powiedzą nam na ten temat słowniki. W Słowniku ...
Czytaj więcej