Czas kobiet

Na przestrzeni wieków wyrazy kształtowały się i zmieniały, dostosowując się do zwyczajów, przemian społecznych i historycznych. Na blogu postaram się przedstawić co ciekawsze diachroniczne zmiany językowe dotyczące wyrazów związanych ze społeczeństwem. Na podstawie wybranych przeze mnie słowników pokażę historyczne przemiany słów, a także postaram się znaleźć odpowiedź, jak zmieniało się użycie i postrzeganie wyrazów przez naszych przodków.

KOBIETA[1]

Z doby słowników średniopolskich wyraz ten pojawia się w słowniku Michaiła Abrahama Trotza[2].  Nowy dykcyonarz z roku 1764 notuje hasło kobieta i podaje tłumaczenie jako kobieta przeznaczona do zamążpójścia[3]. Przy haśle nie ma tłumaczenia polskiego.

 Słownik polszczyzny XVI wieku pod redakcją Marii Renaty Mayenowej notuje hasło kobieta zdecydowanie negatywnie: Pogardliwie lub lekceważąco o osobie płci żeńskiej. Natomiast w drugim znaczeniu znajdziemy: O prowadzącej rozwiązły tryb życia[4]. Tu także pojawia się hasło kobietka, ale podane jest bez tłumaczenia, a tylko z jednym przykładem, gdzie kobietkami określane są złe córki.

Kolejno leksem odnaleźć można w Słowniku języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego, tworzonym na początku dziewiętnastego wieku. Autor zaznacza, że wcześniej hasło to nie pojawiało się i od czasów Knapiusza było opuszczane; pierwiastkowo wzgardliwe[5]. Tłumaczenie jednak wskazuje na to, że kobieta rozumiana była jako niewiasta, białogłowa, które nie były nacechowane pejoratywnie. W przykładach pojawia się jednak: Męże nas zowią białogłowy, prządki, Ku większemu zelżeniu kobietami zowią[6]. Leksem kobietka nie wykazuje jednoznacznego, negatywnego nacechowania, jednak w przykładach wyraz ten łączony jest z wyrazami związanymi z cielesnością.

Słownik języka polskiego pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (nazywany także Słownikiem warszawskim i tą nazwą będę się dalej posługiwać) tworzony był w latach 1900-1927. Kobieta funkcjonuje w znaczeniu białogłowy, niewiasty. W drugim znaczeniu pojawia się jako żona, połowica, magnifika. Trzecie tłumaczenie podaje znaczenia: najemnica, robotnica, baba. Autorzy wywodzą także rosyjskim wyrazem wróżyć i stąd może pochodzić  także wróżka, wróżbita, czarownica.

Słownik języka polskiego Witolda Doroszewskiego z początku drugiej połowy dwudziestego wieku notuje wyraz kobieta zupełnie neutralnie jako: człowiek płci żeńskiej[7].  Dalej informuje także, że jego w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej kobieta ma równe prawa z mężczyzną, co wskazuje również na aspekt społeczny. Wszystkie przytoczone przykłady pozytywnie konotują leksem kobieta. Wyraz łączony jest z przymiotnikami takimi, jak: inteligenta, gospodarna, obrotna, przystojna, wytworna. Dopiero w ujęciu frazeologicznym Doroszewski przytacza kobietę lekkich obyczajów, kobieta z przeszłością (w rozumieniu przeszłości erotycznej), kobieta przy kości. W drugim znaczeniu Doroszewski włącza funkcję klasyfikującą – rozróżnienie kobiety od dziewczyny, żony, baby. Leksem kobietka funkcjonuje już tylko jako deminutivum kobiety.

Widać zatem mechanizm, który zdezaktualizował znaczenie białogłowy i niewiasty, dziś – wyrazów przestarzałych, archaicznych, brzmiących poetycko, a kiedyś używanych na co dzień. Zneutralizowanie wyrazu kobieta miało miejsce już na początku dziewiętnastego wieku, ale na zupełne wyrugowanie pejoratywnych znaczeń, kobiety będą czekać jeszcze prawie sto lat.



[1] Hasło nie było notowane w Słowniku staropolskim.
[2] W kolejnych notkach będę operować tylko skróconymi nazwami wybranych słowników.
[3] Tłumaczenie własne.
[4] Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. M.R. Mayenowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1976 s. 436-437.
[5] Linde S.B., Słownik języka polskiego,  Lwów 1855, s. 391.
[6] Tamże, s. 391.
[7] Doroszewski W., Słownik języka polskiego, Warszawa 1964. 

Komentarze

Prześlij komentarz

Popularne posty z tego bloga

Czerstwe powietrze czy czerstwy biegacz?

CZERSTWY Współcześnie słowo czerstwy ma według internetowego Słownika języka polskiego PWN dwa znaczenia. Pierwsze z nich odnosi się do pieczywa (nieświeże), a drugie do ciała, człowieka, w określeniu jego siły fizycznej. Okazuje się, że czerstwy mogło znaczyć coś jeszcze. Czy kiedyś mogliśmy powiedzieć: „jakże czerstwo po deszczu!”? Sprawdźmy, jak hasło notowane jest w słownikach historycznych i słowniku etymologicznym. Franciszek Sławski leksemowi czerstwy przypisuje znaczenia nieświeży, twardy; krzepki , które obowiązywały już od XVI wieku. Czerstwy to także rześki albo dziarski . Jako pochodzenie Sławski wskazuje podobieństwo do czeskiego čerstvy , co oznacza szybki, rześki . Etymolog upatruje także podobieństwa w rosyjskim i ukraińskim čerstvyj , które kolejno oznaczało czerstwy (chleb), nieczuły oraz krzepki i twardy. Widać zatem, że znaczenia te zostały głównie przeniesione z tych języków. Nowy dykcjonarz notuje leksem w formie czasownika, rzeczownika i przymiotnik...
Czytaj więcej

Czy kiedyś impreza też oznaczała zabawę?

Impreza Skąd wzięło się dzisiejsze słowo impreza ? Czy od zawsze miało związek z zabawą? Prześledźmy, jak zmieniło się znaczenie leksemu. Słownik etymologiczny języka polskiego Franciszka Sławskiego podaje, że impreza to „przedsięwzięcie, np. urządzanie zabawy, widowiska” [1] . Według Sławskiego wyraz ten notowany jest od XVIII wieku. Powiązane jest także z ukraińskim wyrazem impreza oraz z włoskim impresa i łacińskim imprendere , co oznacza przedsięwziąć coś. Widać zatem, że impreza ma przede wszystkim znaczenie rozpoczynania czegoś, podejmowania się czegoś, niekoniecznie zaś związane jest to dzisiejszym rozumieniem. Impreza notowana jest już w słowniku Trotza; występuje jedno tłumaczenie jako „zamysł”, a następnie przytoczony jest przykład: „wkroczył w szkodliwe przeciw ojczyźnie imprezy” [2] . Widać zatem, że hasło jest jednoznaczne. Słownik polszczyzny XVI wieku , a także Słownik staropolski nie notują tego hasła, co potwierdzałby tezę Sławskiego, że impreza p...
Czytaj więcej

Oprawca - urzędnik czy hycel?

Czy słowo oprawca zawsze oznaczało coś negatywnego? Internetowy Słownik języka polskiego PWN jednoznacznie definiuje termin oprawcy jako   tego, kto torturuje lub morduje kogoś z czyjegoś polecenia [1] . Pejoratywny wydźwięk oprawcy wydaje nam się zupełnie naturalny, ale czy zawsze tak było? Co niosło za sobą znaczenie tego słowa wcześniej? OPRAWCA Leksem można odnaleźć już w słowniku Trotza, choć znaczenia nie są jednoznaczne. W języku polskim autor Nowego dykcjonarza podaje przykłady użycia: oprawca złapał złodzieja oraz z namowy oprawcy to uczynił [2] . W języku francuskim podane są zgoła odmienne tłumaczenia, np. autor, głownia (blaster) [3] . Mimo że hasła podane są oddzielnie, można by rozumieć to jako autora broni (tej konkretnej), pojawia się także łucznik [4] , czyli wykonawca czynności. Sytuacja nie wydaje się rozstrzygnięta. Zobaczmy zatem, jak leksem kształtował się w późniejszym czasie, i co powiedzą nam na ten temat słowniki. W Słowniku ...
Czytaj więcej