Co bielizna ma do futra?

Czym właściwie była i jest bielizna? Co łączy wcześniejsze i dzisiejsze rozumienie leksemu? A może znaczenia bielizny zmieniły się zupełnie?

BIELIZNA

Franciszek Sławski w Słowniku etymologicznym języka polskiego stwierdza, że słowo to pojawiło się mniej więcej w XVI – XV wieku. Jako pierwsze znaczenie podaje: futro, szuba z wiewiórek, popielic[1]. Wydaje się to zadziwiające, gdyż dzisiejsze rozumienie słowa bielizna jest zgoła odmienne. Internetowy słownik PWN podaje dwa znaczenia: 1. Odzież spodnia, 2. wyroby z tkaniny, zwykle białej, używane do potrzeb domowych[2]. Punkty styczne w obu definicjach, to narzucający się kolor biały. Popielice przywodzą na myśl kolor popielaty, biały, siny. Tę cechę wymienia także Sławski, ale jako pierwotne znaczenie. Autor Słownika etymologicznego języka polskiego zamieszcza także możliwe i powszechne rozumienie jako: płócienne spodnie i pościelowe odzienie[3]. Sławski wskazuje także na rosyjską belizne i czeską belizne, które oznaczają odpowiednio biel oraz białą skórę, bielmo. 

Spójrzmy zatem, jak rozwijał się leksem bielizna i jak był notowany w słownikach historycznych.
Bielizna pojawia się już u Michaiła Trotza jako: la blancheur de quelques liqueurs, co oznacza biel likierów, napojów[4]. W języku polskim bielizna opisana jest na przykładach: bielizna brudna trzeba ją prać i odjąć od gorzałki bieliznę[5].

Słownik polszczyzny XVI wieku notuje bieliznę jako białą plamę, cętkę, a jako przykład podaje: bieliznami pokropiony[6]. Drugie znaczenie leksemu obejmuje tematykę przyrodniczą i wskazuje na warstwę drzewa między rdzeniem a korą pnia.

Widać zatem niezwykłą różnorodność leksemu bielizna, ponieważ otrzymujemy kolejną informację o jego rozumieniu.

Natomiast w Słowniku staropolskim pojawia się rozumienie, które jako pierwsze zaproponował Sławski, gdzie bielizna jest futrem z wiewiórek.

W słowniku Lindego hasło bielizna występuje wespół z leksemem bielina, który oznacza futro bielczane. Dopiero następnie pojawia się bielizna jako białe rzeczy albo – tu kolejne novum znaczeniowe – jako stos białych rzeczy. Linde wskazuje także na znaczenie, które pojawiło się w Słownik polszczyzny XVI wieku. Wprowadza także jeszcze inne znaczenie omawianego hasła – bielizną określa białe mięso ryb, drobiu. Kolejne przykłady potwierdzają znane już znaczenia bielizny jako części garderoby: koszule, chustki, prześcieradła.

Witold Doroszewski podaje znaczenie bielizny już jako odzieży spodniej, tkaniny, wyrobów materiałowych, które zwykle używane są w gospodarstwie domowym. Jest to definicja najbliższa dzisiejszemu rozumieniu. Wciąż jednak bielizna obejmuje także prześcieradła, powłoczki, serwetki, obrusy, to co dziś już nie jest określane tym mianem. Doroszewski zbiera także wszystkie pozostałe znaczenia i klasyfikuje je jako przestarzałe, związane z botaniką, ze światem fauny oraz charakteryzuje po porostu jako określenie dawne. Nie wskazuje jednak pierwotnego znaczenia związanego z futrami.

Widać, jak bardzo zmieniała się historia leksemu bielizna, który ewoluował i stopniowo zawężał swoje znaczenie. Najciekawszym było odkrycie pierwotnego znaczenia, które zaproponował w Sławski. Dziś słowo bielizna zupełnie nie kojarzy się z tym rozumieniem. Historia języka pokazuje wielość znaczeniową, co za tym idzie niezwykłość leksemu, który dziś wydaje się tak naturalny i obecny tylko w jednej swojej postaci.




[1] Sławski F., Słownik etymologiczny języka polskiego, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952–1982, s. 33.
[2] Słownik języka polskiego PWN, online: http://sjp.pwn.pl/sjp/;2444558, dostęp: 07.06.2017.
[3] Sławski F, dz. cyt., s. 33.
[4] Trotz M.A., Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, Lipsk, 1764, s. 45. Tłumaczenie z języka francuskiego na polski własne.
[5] Tamże, s. 45. Niestety nie jestem w stanie dociec znaczenia drugiego przykładu. 
[6] Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. M.R. Mayenowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1976 s. 133.

Komentarze

Prześlij komentarz

Popularne posty z tego bloga

Czerstwe powietrze czy czerstwy biegacz?

CZERSTWY Współcześnie słowo czerstwy ma według internetowego Słownika języka polskiego PWN dwa znaczenia. Pierwsze z nich odnosi się do pieczywa (nieświeże), a drugie do ciała, człowieka, w określeniu jego siły fizycznej. Okazuje się, że czerstwy mogło znaczyć coś jeszcze. Czy kiedyś mogliśmy powiedzieć: „jakże czerstwo po deszczu!”? Sprawdźmy, jak hasło notowane jest w słownikach historycznych i słowniku etymologicznym. Franciszek Sławski leksemowi czerstwy przypisuje znaczenia nieświeży, twardy; krzepki , które obowiązywały już od XVI wieku. Czerstwy to także rześki albo dziarski . Jako pochodzenie Sławski wskazuje podobieństwo do czeskiego čerstvy , co oznacza szybki, rześki . Etymolog upatruje także podobieństwa w rosyjskim i ukraińskim čerstvyj , które kolejno oznaczało czerstwy (chleb), nieczuły oraz krzepki i twardy. Widać zatem, że znaczenia te zostały głównie przeniesione z tych języków. Nowy dykcjonarz notuje leksem w formie czasownika, rzeczownika i przymiotnik...
Czytaj więcej

Czy kiedyś impreza też oznaczała zabawę?

Impreza Skąd wzięło się dzisiejsze słowo impreza ? Czy od zawsze miało związek z zabawą? Prześledźmy, jak zmieniło się znaczenie leksemu. Słownik etymologiczny języka polskiego Franciszka Sławskiego podaje, że impreza to „przedsięwzięcie, np. urządzanie zabawy, widowiska” [1] . Według Sławskiego wyraz ten notowany jest od XVIII wieku. Powiązane jest także z ukraińskim wyrazem impreza oraz z włoskim impresa i łacińskim imprendere , co oznacza przedsięwziąć coś. Widać zatem, że impreza ma przede wszystkim znaczenie rozpoczynania czegoś, podejmowania się czegoś, niekoniecznie zaś związane jest to dzisiejszym rozumieniem. Impreza notowana jest już w słowniku Trotza; występuje jedno tłumaczenie jako „zamysł”, a następnie przytoczony jest przykład: „wkroczył w szkodliwe przeciw ojczyźnie imprezy” [2] . Widać zatem, że hasło jest jednoznaczne. Słownik polszczyzny XVI wieku , a także Słownik staropolski nie notują tego hasła, co potwierdzałby tezę Sławskiego, że impreza p...
Czytaj więcej

Oprawca - urzędnik czy hycel?

Czy słowo oprawca zawsze oznaczało coś negatywnego? Internetowy Słownik języka polskiego PWN jednoznacznie definiuje termin oprawcy jako   tego, kto torturuje lub morduje kogoś z czyjegoś polecenia [1] . Pejoratywny wydźwięk oprawcy wydaje nam się zupełnie naturalny, ale czy zawsze tak było? Co niosło za sobą znaczenie tego słowa wcześniej? OPRAWCA Leksem można odnaleźć już w słowniku Trotza, choć znaczenia nie są jednoznaczne. W języku polskim autor Nowego dykcjonarza podaje przykłady użycia: oprawca złapał złodzieja oraz z namowy oprawcy to uczynił [2] . W języku francuskim podane są zgoła odmienne tłumaczenia, np. autor, głownia (blaster) [3] . Mimo że hasła podane są oddzielnie, można by rozumieć to jako autora broni (tej konkretnej), pojawia się także łucznik [4] , czyli wykonawca czynności. Sytuacja nie wydaje się rozstrzygnięta. Zobaczmy zatem, jak leksem kształtował się w późniejszym czasie, i co powiedzą nam na ten temat słowniki. W Słowniku ...
Czytaj więcej